Wśród nowych form życia konsekrowanego Ojciec Święty Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Vita consecrata wymienia także instytuty świeckie. Mimo iż formalnie biorąc jest to nowa forma życia konsekrowanego w Kościele, licząca zaledwie pół wieku, to jednak na tyle już dojrzała, że Adhortacja poświęca jej osobny punkt dziesiąty i ponadto o instytutach świeckich wzmiankuje w innych miejscach siedem razy, głównie w kontekście apostolstwa (por. VC 2, 11, 32, 42, 54, 78, 99).

Stosunkowo krótka historia instytutów świeckich naznaczona jest intensywnym poszukiwaniem własnej tożsamości, czego wyrazem są liczne wypowiedzi Kościoła[2].

Instytuty świeckie jako formę życia konsekrowanego w świecie ustanowił Pius XII konstytucją apostolską Provida Mater Ecclesia 2 II 1947 roku[3], której jednak nie wspomina i nie cytuje Jan Paweł II w analizowanej Adhortacji.

Znaczna część tej Konstytucji (p. 1-11) poświęcona jest prehistorii instytutów świeckich, to znaczy indywidualnym i zbiorowym przejawom pragnienia doskonałości przy jednoczesnym pozostawaniu w świecie. Już bowiem w starożytności chrześcijańskiej, obok rodzących się form życia monastycznego, tworzyły się także wspólnoty mężczyzn i kobiet, którzy bez uciekania od obowiązków stanu i zawodu usiłowali naśladować życie ukryte Jezusa w Nazarecie. Tak było również w średniowieczu. Dla przykładu można tu wymienić męskie i żeńskie bractwa hieronimitów w Sienie, zakładane przez bł. Giovanni Colombo w XIV wieku, Stowarzyszenie św. Urszuli założone przez św. Anielę Merici w XVI wieku oraz wiele innych[4].

Ludzie świeccy, pragnący radykalizmu ewangelicznego w świecie, napotykali na trudności z racji braku odpowiednich uregulowań prawnych w Kościele, których nie dawał nawet Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku. Z tego także po­wodu zakładane przez bł. o. Honorata Koźmińskiego w II poł. XIX wieku stowarzyszenia świeckich zostały przekształcone w zgromadzenia zakonne niehabitowe[5].

Stolica Apostolska wobec nasilających się próśb ze strony laikatu podjęła intensywne poszukiwania właściwych form zrzeszania się świeckich. Za zgodą Piusa XI odbył się w Szwajcarii w San Gallen w maju 1938 roku zjazd głównych przedstawicieli dwudziestu nowopowstałych stowarzyszeń świeckich, w których członkowie podejmowali jakieś formy praktykowania rad ewangelicznych. Przewodniczący tego zgromadzenia o. Agostino Gemelli (1878-1959), jedna z wybitniejszych postaci w historii instytutów świeckich, tę twórczą wymianę doświadczeń opracował w formie memoriału[6] i przedstawił go papieżowi Piusowi XII, który po kilku latach ogłosił konstytucję apostolską Provida Mater Ecclesia, zawierającą jednocześnie przepisy wykonawcze, czyli tzw. Lex peculiaris. Doniosłość tego dokumentu polega na uznaniu syntezy świeckości i konsekracji jako nowej i dynamicznej formy życia w Kościele. Konstytucja jednoznacznie zrywa z tendencją "uzakonnienia" świeckich apostołów, nie żądając już od nich publicznych ślubów i wspólnego zamieszkiwania. Lex peculiaris wyraźnie stwierdza bowiem, że instytuty świeckie "nie podlegają ustawodawstwu właściwemu zakonom i stowarzyszeniom życia wspólnego i nie mogą się nim posługiwać" (art. II § 2, 2). Dokument ten wskazuje ponadto nurty w rozumieniu ślubów czystości, ubóstwa i posłuszeństwa, istotnie różniące instytuty od zakonów i zgromadzeń zakonnych.

Doprecyzowaniem konstytucji Provida Mater Ecclesia było wydane w rok później motu proprio Primo feliciter (12 III 1948)[7], w którym Papież położył akcent na świecki charakter instytutów świeckich, stwierdzając, że świeckość "[...] stanowi całą rację ich bytu" (p. II). Posłużył się także słynnym zdaniem o. Gemellego, najbardziej charakteryzującym duchowość instytutów świeckich: "[...] apostolstwo instytutów świeckich powinno być wiernie pełnione nie tylko w świecie, ale także niejako od strony tego świata..." (tamże)[8].

Tydzień później ukazała się instrukcja Cum santissimus (19 III 1948) podająca przepisy i sposoby odnośnie do zakładania nowych instytutów i przekształcania w instytuty dotychczasowych stowarzyszeń życia duchowego.

Te trzy pierwsze dokumenty są podstawą życia konsekrowanego świeckich, skupionych w instytutach. Wszystkie późniejsze wypowiedzi Magisterium Kościoła stale odwołują się do nich i wprowadzają cenne uszczegółowienia. Spośród nich adhortacja Vita consecrata cytuje tylko motu proprio Primo feliciter (w punkcie 32).

Tuż po ustanowieniu instytutów świeckich obserwuje się ich dynamiczny rozwój. W 1954 roku w spotkaniu zorganizowanym przez o. Gemellego w Castelnuovo Fogliani wzięli udział przedstawiciele 32 instytutów świeckich. Podczas obrad Soboru Watykańskiego II latem 1963 roku w Venasque we Francji spotkali się przedstawiciele 40 instytutów z 10 różnych krajów[9]. O znaczeniu i rozmiarach tego zjawiska w Kościele świadczy zainteresowanie się instytutami świeckimi przez Ojców Soborowych, choć trzeba przyznać, że ich nauczanie na ten temat, zawarte w dokumentach końcowych, nie jest dość klarowne[10].

Samoświadomość instytutów, a tym samym świadomość Kościoła odnośnie do natury duchowości świeckich konsekrowanych, dojrzewała i stale dojrzewa dzięki Światowym Kongresom Instytutów Świeckich, do których swoje przemówienia kierowali papieże Paweł VI i Jan Paweł II oraz Prefekci Kongregacji do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego. Pierwszy taki Kongres odbył się w Rzymie w dniach 20-26 IX 1970 roku. Wzięło w nim udział około 430 osób reprezentujących 93 instytuty z 27 krajów. Do nich przemawiał kard. I. Antoniutti, ówczesny Prefekt Kongregacji do spraw Zakonów i Instytutów Świeckich. Na zakończenie zaś uczestnicy Kongresu spotkali się z papieżem Pawłem VI, który w czasie swego pontyfikatu szczególnie wiele uwagi poświęcał świeckim konsekrowanym. W tym także roku zawiązała się Światowa Konferencja Instytutów Świeckich (CMIS " Conferenza Mondiale degli Istituti Secolari), oficjalnie zatwierdzona przez Stolicę Apostolską w 1974 roku. Drugi Światowy Kongres Instytutów Świeckich odbył się dziesięć lat później, także w Rzymie, w dniach 24-28 VIII 1980 roku. Poprzedziły go dwa spotkania odpowiedzialnych generalnych instytutów świeckich, podejmujące tematykę modlitwy w życiu świeckim: w 1972 roku, w 25-lecie konstytucji Provida Mater Ecclesia, i w 1976 roku. Odbywały się także różne krajowe zgromadzenia instytutów świeckich. Kolejny, Trzeci Światowy Kongres Instytutów Świeckich (Rzym, 26-30 VIII 1984), zajął się formacją instytutową w świetle nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, który instytutom świeckim poświęcił aż 21 kanonów (kan. 710-730). Podczas Czwartego Kongresu (Rzym, 24-26 VIII 1988) dyskutowano nad zadaniami instytutów świeckich w świecie pod kątem roku 2000. Temat Piątego Światowego Kongresu Instytutów Świeckich (Rzym, 25-27 VII 1992) brzmiał: "Instytuty świeckie a ewangelizacja dzisiaj". Kolejny z Kongresów odbył się w Saő Paolo w Brazylii w dniach 19-23 VIII 1996 roku i podejmował myśl Pawła VI o tym, że instytuty świeckie są "doświadczalnym laboratorium" Kościoła w świecie. Na Kongres przybyło 327 osób z 72 krajów (także kilka przedstawicielek z Polski), reprezentujących 125 instytutów świeckich[11].

Ks. Marek Chmielewski, Lublin KUL

Przypisy

[1] w: Vita consecrata. Adhortacja. Tekst i komentarze, red. A. J. Nowak, Lublin 1998, s. 407-427.

[2] Zob. Z Chrystusem w świecie. Instytuty świeckie w 50-lecie "Provida Mater Ecclesia". Wypowiedzi Kościoła. Materiały z Sympozjum, red. M. Chmielewski, W. Słomka i K. Stawecka, Lublin 1997, s. 19-190.

[3] Tekst polski [w:] tamże, s. 19-29.

[4] Zob. L. Morosini Montevecchi, S. Sernagiotto di Casavecchia, Zwięzła historia instytutów świeckich, Kraków 1992, s. 13-14.

[5] Zob. W. Słomka, Padre Onorato Koźmiński precursore degli Istituti secolari, "L"Osservatore Romano" 104(1964) nr 268, s. 5; L. Boriello, G. della Croce, B. Secondin, La spiritualitŕ cristiana nell"etŕ contemporanea, Roma 1985, s. 248

[6] A. Gemelli, Memoria storica e giuridico-canonica sulle Associazioni di laici consacrati a Dio nel mondo, [w:] Secolaritŕ e vita consacrata, Milano 1966, s. 363-442.

[7] Przekład polski w: Z Chrystusem w świecie..., dz. cyt., s. 30-33.

[8] Cyt. za: L. Morosini Montevecchi, Gli istituti secolari laicali dalla "Provida Mater ad oggi,[w:] Vita consacrata, t. 2 " Consacrazione secolare, red. L. Caimi i inni, Torino 1994, s. 21.

[9] Zob. tamże, s. 22-23.

[10] Konstytucja Lumen gentium stwierdza, że "właściwością specyficzną laików jest ich charakter świecki" (KK 31). Teza o powszechnym powołaniu do świętości bez względu na stan życia (por. KK 39) uzasadnia więc istnienie stanu doskonałości w życiu świeckim, jakim są instytuty świeckich, ale o tym Sobór w tym dokumencie nie wspomina. W wydanym w niecały rok później Dekrecie o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis Sobór poświęca jednak instytutom świeckim cały nr 11, gdzie wyraźnie czytamy, że "[...] choć nie są [one] instytutami zakonnymi, podejmują jednak prawdziwą i pełną profesję rad ewangelicznych w świecie" (DZ 11). Jeżeli więc nie należą do instytutów zakonnych, dlaczego mówi się o nich w kontekście odnowy życia zakonnego" Z kolei ogłoszony trzy tygodnie później Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem pomija zupełnym milczeniem to, co o instytutach głosił Dekret Perfectae caritatis, mianowicie, że nie są one instytutami zakonnymi, lecz mają "swój właściwy, to znaczy świecki charakter". Sobór nie wymienia zatem członków instytutów świeckich wśród laików, gdyż uznaje je za osoby konsekrowane. Nie zalicza ich również zakonników, bo zachowują charakter świecki. Ta niekonsekwencja nauki Soboru wyraźnie wskazuje, że nie dojrzała jeszcze świadomość właściwego miejsca instytutów świeckich w życiu Kościoła. " Zob. tamże, s. 24-29.

[11] Zob. A. Makowska, VI Światowy Kongres Instytutów Świeckich. Sprawozdanie, [w:] Z Chrystusem w świecie...,dz. cyt., s. 272-276.