Ojciec Święty mówiąc o instytutach świeckich, zauważa, że w apostolskim posłannictwie Kościoła "ważną rolę odgrywają także kleryckie instytuty świeckie, w których kapłani należący do prezbiterium diecezjalnego [...] oddają się w sposób szczególny Chrystusowi poprzez praktykę rad ewangelicznych, zgodnie z określonymi charyzmatem" (VC 10).

Przyznać trzeba, że świadomość duszpasterzy i wiernych odnośnie do natury instytutów świeckich, jako formy życia konsekrowanego w Kościele jest wciąż niezadowalająca[43], tym bardziej odnosi się to do kleryckich instytutów świeckich. Zdaje się to potwierdzać nieobecność tematu instytutów kleryckich w publikacjach na temat duchowości życia kapłańskiego[44], mimo iż ostatnie nauczanie Kościoła o prezbiteracie wiele razy dotyka tej problematyki wspominając o konieczności tworzenia jakichś form stowarzyszeń kapłańskich (por. DK 8; PDV 31, 81; Dyrektorium, 88, 90).

Tekst Adhortacji wskazuje na cel kleryckich instytutów świeckich, którym jest wydobycie całego bogactwa specyficznej duchowości kapłańskiej, a zarazem apostolstwo przykładu życia w środowisku duchownych. Chodzi głównie o budowanie kapłańskiej wspólnoty i gorliwość duszpasterską (por. VC 10).

Takie cele przyświecały również pierwszym instytutom kapłańskim, jakie powstawały w XIX wieku. Za prekursora instytutów świeckich kapłańskich uważa się o. P. J. Clorivičre (1735-1820), francuskiego jezuitę, który założył wspólnotę kapłanów pod nazwą "Stowarzyszenie Serca Jezusa". Jej celem było głębsze przeżywanie konsekracji kapłańskiej przez praktykę rad ewangelicznych i wzajemną pomoc w pracy duszpasterskiej, w warunkach prześladowań Kościoła podczas rewolucji francuskiej[45]

Specyfika duchowości instytutów świeckich, jaką jest synteza świeckości i konsekracji, dotyczy również do kleryckich instytutów świeckich. Duchowość kapłańska pod wpływem szkoły francuskiej kard. Bčrulle przybrała cechy duchowości zakonnej, wskutek czego posługa kapłańska postrzegana była bardziej w wymiarze sakralno-kultowym, aniżeli pastoralno-misyjnym. Tymczasem kapłan uczestniczący w jedynym kapłaństwie Jezusa Chrystusa nie jest jak w kapłaństwie lewickim Starego Testamentu "oddzielony" od ludu. Przeciwnie, jest "wzięty z ludu i dla ludu ustanowiony w sprawach odnoszących się do Boga..." (Hbr 5, 1). Jest więc "zanurzony" w świecką rzeczywistość tych, do których jest posłany. Z kolei przez profesję rad ewangelicznych ściślej jednoczy się on z Chrystusem, naśladując Go w Jego dziewictwie, ubóstwie i posłuszeństwie. On " Odwieczne Słowo Ojca " rodząc się człowiekiem (por. J 1, 14), stał się we wszystkim podobny do ludzi z wyjątkiem grzechu (por. Hbr 4, 15. Jego dzieło zbawcze dokonało się więc nie jakby pomiędzy niebem i ziemią, ale w konkretnej rzeczywistości ziemskiej. Na tej podstawie F. Morlot twierdzi, że Chrystusa można wprost nazwać "świeckim", skoro zechciał żyć pośrodku tego świata i dzielić we wszystkim ludzki los, z wyjątkiem grzechu[46].

Kapłan zatem, zwłaszcza jako członek kleryckiego instytutu świeckiego, w swoim posłannictwie nie może izolować się od świata na wzór kapłaństwa lewickiego. Jego misją jest wejście w doczesny świat i uświęcanie go mocą udziału w kapłaństwie Chrystusa Głowy i Pasterza Kościoła. W odróżnieniu od świeckich, nie podejmuje on odpowiedzialności w stosunku do świata przez bezpośrednie działanie w porządku doczesnym, lecz przez swoje kapłańskie posługiwanie i przez swoją rolę wychowawcy wiary (por. DK 6)

Ceną, jaką "płaci" chrześcijanin (a tym bardziej kapłan) za pójście za Chrystusem (sequela Christi) nie jest więc negacja i pogarda dla świata, ale raczej szczególna zań odpowiedzialność. Dla kapłana świecki świat jest miejscem, gdzie przez Misterium Paschalne Chrystusa "już" zapoczątkowane zostało Królestwo Boże, ale "jeszcze" nie nadeszło w pełni. Toteż jego obecność w świecie i zaangażowanie ma na celu przybliżenie Królestwa Bożego. Innymi słowy: duchowość kapłana w pełni się aktualizuje, gdy oddycha on jednocześnie płucem Kościoła i płucem świata. Te dwie współzależne rzeczywistości są podporządkowane pełnemu objawieniu się Królestwa Bożego[47].

Jak konsekracja świeckich lub konsekracja zakonna nie znosi konsekracji chrzcielnej, ale ją dopełnia i w jakimś sensie radykalizuje, tak i konsekracja kapłana w instytucie świeckim nie ma na celu zastąpienie konsekracji otrzymanej z tytułu święceń, ani specyficznej duchowości kapłańskiej. Przeciwnie, jest radykalizacją rad ewangelicznych, do praktykowania których wzywają najnowsze dokumenty Kościoła o życiu i posłudze kapłanów (por. DFK 10; DK 15-17; PDV 27-30; Dyrektorium, 57-67). Ta radykalizacja życia ewangelicznego przyczynia się do większej dyspozycyjności w posłudze kapłańskiej w warunkach tego świata i wobec tego świata. Przynależność więc do kleryckiego instytutu świeckiego nie wyłącza prezbitera spod jurysdykcji biskupa diecezjalnego, lecz na mocy ślubu posłuszeństwa czyni go jeszcze bardziej dyspozycyjnym.

Ten właśnie apostolski walor konsekracji kapłanów przez profesję rad ewangelicznych w instytutach świeckich podkreślały wcześniejsze wypowiedzi Kościoła na temat instytutów świeckich[48] i odnośnie do duchowości kapłańskiej (por. PDV 31 i 81). Podobnie czyni Jan Paweł II w cytowanym fragmencie adhortacji Vita consecrata.

Ojciec Święty kończąc rozważania zaadresowane do osób konsekrowanych, zwraca się do nich z usilną zachętą, aby budowali nową wielką historię i wpatrywali się w przyszłość, ku której prowadzi ich Duch Święty (por. VC 110).

Wydaje się, że jest to przesłanie szczególnie dotyczące instytutów świeckich, które są niejako na pierwszej linii spotkania Kościoła ze światem[49]. Ten sam Papież bowiem przemawiając z okazji 50-lecia wydania konstytucji Provida Mater Ecclesia powiedział: "Członkowie instytutów świeckich z powołania i misji znajdują się w punkcie skrzyżowania pomiędzy inicjatywą Boga a oczekiwaniem stworzenia: inicjatywą Boga, którą przynoszą światu przez miłość i wewnętrzne zjednoczenie z Chrystusem; oczekiwaniem stworzenia, które podzielają w codziennej, świeckiej sytuacji ludzi im podobnych, obciążając się sprzecznościami i nadziejami każdego bytu ludzkiego, a przede wszystkim tych najsłabszych i cierpiących"[50].

Świeckim konsekrowanym przypadło więc na progu Trzeciego Tysiąclecia odpowiedzialne zadanie zapowiadania i aktualizacji eschatologicznej rzeczywistości "nowej ziemi i nowego nieba" (por. Ap 21, 1). W tym znaczeniu można mówić, że świeccy konsekrowani są prekursorami nowej ery Kościoła i świata " budują nową wielką historię naznaczoną "cywilizacją miłości".

Ks. Marek Chmielewski, Lublin KUL

 

Przypisy

[43] Dokument o formacji w instytutach świeckich przygotowany przez Kongregację do spraw Zakonów i Instytutów Świeckich stwierdza: "[...] ten typ powołania nie jest rozumiany przez wspólnotę Kościoła i przez samych kapłanów, dlatego też często członkowie instytutów świeckich nie mogą znaleźć odpowiedniego kierownictwa duchowego. Ich charyzmat nie jest dostatecznie doceniany, dowartościowany w Kościele". " tamże, s. 109; To samo ubolewanie wyraził także kard. E. Pironio w przemówieniu na temat formacji członków i odpowiedzialnych w instytutach. " zob. tamże, s. 125.

[44] Zob. J. Szamocki, Instytut Świecki Kapłański " propozycja Kościoła kapłanom diecezjalnym, [w:] tamże, s. 268-270.

[45] Tamże, s. 264.

[46] Zob. F. Morlot, Sacerdoti in un Istituto Secolare, [w:] Preti nel mondo per il mondo, red. A. Mazzarone, Milano 1983, s. 61.

[47] Zob. C. Rocchetta, La consacrazione secolare dei presbiteri membri di istituti secolari, [w:] Vita consacrata, t. 2, dz. cyt., s. 112-122.

[48] Zob. Kard. I. Antoniutti, art. cyt., s. 48-50; Paweł VI, Do I Światowego Kongresu Instytutów Świeckich, [w:] Z Chrystusem w świecie..., dz. cyt., s. 52-54; Paweł VI, Do odpowiedzialnych generalnych..., tamże, s. 65; Refleksje teologiczne na temat instytutów świeckich, tamże, s. 72 i 81; KPK kan. 713 § 3.

[49] "Do odnowy Kościoła dziś nie wystarczają jasne dyrektywy i liczne dokumenty " pisał Paweł VI w liście z okazji 25-lecia konstytucji Provida Mater Ecclesia. " Kościołowi potrzebne są jednostki i wspólnoty świadome własnej odpowiedzialności za wcielenie i przekazywanie światu ducha, jak to zamierzył Sobór. Wam przypadła w udziale ta wzniosła misja: dawać przykład niestrudzonego zapału w nowych stosunkach, jakie Kościół pragnie nawiązać ze światem i w służbie światu" " Z Chrystusem w świecie, dz. cyt., s. 59.

[50] Tamże, s. 189.

 

 

Poszukiwania tożsamości duchowej kapłana diecezjalnego po Soborze Watykańskim II poszły w kierunku od kapłaństwa hierarchiczno-sakralnego do służebnej obecności we wspólnocie jako świadka tajemnicy Chrystusa Kapłana, z naciskiem na radykalizm życia[2]. U podstaw tak rozumianej duchowej formacji kapłanów leżą przede wszystkim dwa dekrety soborowe: dekret o formacji kapłańskiejOptatam totius[3] oraz dekret o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis [4]. W literaturze duchowej akcentowano więc przede wszystkim zagadnienie relacji kapłana do szybko zachodzących przemian kulturowych, technicznych oraz socjalnych, które znamionują współczesną cywilizację[5], i związanych z tym problemów osamotnienia kapłana[6]. Pisano o konieczności otwarcia na działanie Ducha Świętego [7], który pomoże na nowo odczytać zachodzące przemiany i zakorzenić się jeszcze bardziej w tajemnicy paschalnej jako źródle kapłańskiej konsekracji[8]. Jako środki, przy pomocy których miał się ten proces dokonywać, wskazywano zwłaszcza konieczność troski kapłanów o stałe nawrócenie[9], w tym próbę życia według rad ewangelicznych, które dotąd w teologii duchowości wiązano nieodłącznie ze stanem zakonnym[10]. W tym samym kierunku poszły też poszukiwania rozwiązań odnośnie do duchowej formacji seminaryjnej kandydatów do kapłaństwa[11].

Sobór Watykański II zapoczątkował więc okres przemian i poszukiwań[12], który jeszcze się nie zakończył. Raczej postawił nas dopiero u początków odkrywania jednej z wielu możliwych dróg realizacji duchowości kapłana diecezjalnego, scalonej i pełnej, która odpowiadałaby naturze konsekracji kapłańskiej i potrzebom współczesnego świata[13]. Dlatego też pojawiły się próby całościowego opracowania duchowości kapłańskiej. Do takich prób należy zaliczyć " na terenie teologii polskiej " pracę pt.W trosce o życie wewnętrzne (Gorzów Wielkopolski 1994) biskupa Wilhelma Pluty[14] oraz M. Maciela Integral formation of catholic priests (New York 1992) " w kościele anglojęzycznym[15].

Poszukiwania teologów, zwłaszcza pastoralistów, wiążą się zazwyczaj z tymi problemami obecności kapłana w Kościele i w świecie, które najczęściej postrzegamy jako, wydawałoby się, niemożliwe do pogodzenia sprzeczności. One to w codziennym życiu kapłańskim stanowią źródło napięć. Chodzi tu przede wszystkim o próbę rozwiązania spraw dotyczących kontemplacji i czynu[16], celibatu i samotności z jednej strony oraz wezwania do jeszcze bardziej służebnej obecności pasterskiej we wspólnocie z drugiej [17], czy wreszcie ubóstwa i posłuszeństwa kapłańskiego wobec gwałtownych przemian duchowo-materialnych współczesnego świata[18]. Do wymienionych problemów należałoby jeszcze dołączyć sprawę kapłańskiego braterstwa [19] czy kierownictwa duchowego[20]. Owocem poszukiwań teologów są również próby całościowego ukazania duchowej sylwetki kapłana na przykładach pewnej grupy kapłanów[21] albo jednej tylko osoby [22].

Nowym impulsem poszukiwań stało się VII Zwyczajne Zgromadzenie Ogólne Synodu Biskupów w Rzymie (1990), które omawiał problemy związane z dokonującymi się przemianami w świecie i w Kościele w związku z kapłaństwem hierarchicznym w 25 lat po Soborze Watykańskim II. Synod potwierdził wspomniane powyżej kierunki poszukiwań związane z duchowością współczesnego kapłana i bardzo wyraźnie podkreślił potrzebę szukania rozwiązań w kierunku ewangelicznego radykalizmu. W końcowym orędziu Ojców Synodu, w części adresowanej do kapłanów, czytamy: "Zachowanie rad ewangelicznych stanowi pewną drogę wiodącą do prawdziwej i pełnej wolności ducha oraz wzrastania moralnego i duchowego, jest sposobem bardziej radykalnego naśladowania Chrystusa niosącego swój krzyż i wypełniającego wolę Ojca"[23].

Owocem prac Synodu jest posynodalna adhortacja apostolska Pastores dabo vobis. Przede wszystkim w trzecim rozdziale (n. 19-33), omawiającym życie duchowe kapłana, Ojciec Święty Jan Paweł II, nawiązując do "szczególnego" powołania kapłana do świętości przez upodobnienie do Jezusa Głowy i Pasterza Kościoła, pragnie ukazać radykalizm ewangeliczny jako niezbywalny wymóg, "[...] który wypływa z wezwania Jezusa do pójścia za Nim i naśladowania Go w głębokiej wspólnocie życia z Nim urzeczywistnionej przez Ducha" (PDV 27). Papież jednoznacznie wskazuje na rady ewangeliczne: czystości, posłuszeństwa, ubóstwa, co do których "kapłan jest wezwany, by realizować je w życiu w sposób odpowiadający jego tożsamości" (tamże).

Według Ojca Świętego na drodze do doskonałości "[...] mogą się okazać przydatne także inne wzory lub style wywodzące się z różnych tradycji duchowych, które wzbogacają życie poszczególnych kapłanów i ożywiają kapłaństwo cennymi darami duchowymi. Dzieje się tak w licznych zrzeszeniach kościelnych dawniejszych i nowych, które przyjmują do swego grona także kapłanów: od stowarzyszeń życia apostolskiego po świeckie instytuty kapłanów, od różnych form życia wspólnotowego i duchowego po ruchy kościelne" (PDV 31). Tylko jeden raz jeszcze, w ostatniej części, Adhortacja wymienia instytut świecki kapłański. Ojciec Święty, pisząc na temat konieczności stałej duchowej formacji, o jej formach, środkach i czasie, podkreśla, iż "pomocą mogą też służyć stowarzyszenia kapłanów, zwłaszcza świeckie instytuty kapłańskie, odznaczające się szczególną cechą diecezjalności, mocą której kapłani są ściślej zjednoczeni z biskupem i żyją w stanie konsekracji, co oznacza, że przez śluby lub inne święte więzy poświęcili swe życie realizacji rad ewangelicznych" (PDV 81).

Kapłański instytut świecki, o którym wspomina dwukrotnie Ojciec Święty w Pastores dabo vobis, to właśnie grupa kapłanów diecezjalnych, którzy zobowiązują się do życia według rad ewangelicznych. Ta forma życia nie zmienia stanu ich przynależności do diecezji, nie osłabia więzi, lecz przeciwnie, na mocy konsekracji czyni kapłanów jeszcze bardziej dyspozycyjnymi i gotowymi do najtrudniejszych zadań apostolskich[24]. Powołanie do instytutu świeckiego bierze swój początek z pragnienia jeszcze bardziej ścisłego zjednoczenia z Chrystusem w naśladowaniu Jego ziemskiej misji. Profesja więc i praktyka rad ewangelicznych jest ukierunkowana "ku światu", a nie jest, jak to miało miejsce w tradycji zakonnej, nastawiona na "wyjście", oderwanie od świata[25].

Podstawowe cechy, które pozwalają określić instytut życia konsekrowanego jako świecki, wyszczególnia Kodeks Prawa Kanonicznego (kan. 710). Niemniej, jak wykazuje F. Bogdan, poszczególni autorzy nie są zgodni przy wyliczaniu elementów, które wydają się niezbędnie konieczne, aby wspólnota została uznana za instytut świecki[26]. Według orzeczenia Świętej Kongregacji do spraw Zakonów i Instytutów Świeckich "[...] świeckość, konsekracja i apostolstwo " to trzy istotne elementy, bez których żadna grupa nie może nazywać się instytutem świeckim. Do tego trzeba dodać jeszcze dwa inne ważne momenty: jeden z nich decyduje o odrębności i specyfice każdego instytutu, a drugi mówi o jego wrośnięciu w Ciało Mistyczne Kościoła"[27].

Wszystkie instytuty świeckie: żeńskie, męskie i kapłańskie sięgają swoimi początkami wspólnego korzenia, którym jest to samo pragnienie dostrzegane już od pierwszych wieków chrześcijaństwa, aby żyjąc w świecie, poprzez praktykę rad ewangelicznych, dążyć do pełniejszego zjednoczenia z Bogiem, a tym samym do uświęcenia świata, w którym osoby konsekrowane na co dzień żyją. Chociaż autorzy opracowania historii instytutów świeckich we wstępie zaznaczają, iż "[...] trudny i wciąż kontrowersyjny temat instytutów świeckich zrzeszających kapłanów" [28] został od strony historycznej w ich opracowaniu celowo pominięty, to jednak wypada zauważyć, że już na przełomie XIV i XV wieku, kiedy w Niderlandach powstały pierwsze znane wspólnoty ludzi świeckich, oficjalnie praktykujące życie według rad ewangelicznych, wraz z nimi ten sam sposób życia dzielili duchowni. Ponieważ jednak nazywali oni siebie zakonnikami żyjącymi w świecie, nie sposób ich uznać za bezpośrednich prekursorów instytutów świeckich kapłańskich[29].

Za prekursora instytutów świeckich kapłańskich uważa się ojca Piotra Clorivičre, jezuitę z Francji, który podczas rewolucji francuskiej założył wspólnotę kapłanów "Stowarzyszenie Serca Jezusa" (Societé des Prętres du Coeur de Jésus). Wspólnota ta, "[...] której celem było głębsze przeżywanie konsekracji kapłańskiej przez praktykę rad ewangelicznych i wzajemną pomoc w pracy duszpasterskiej, w warunkach prześladowań Kościoła"[30], przetrwała do dnia dzisiejszego jako instytut świecki kapłański pod nazwą Groupe Evangile et Mission (GEM).

Pod koniec XIX i na początku XX wieku wzrosła liczba grup ludzi życia konsekrowanego, które chciały żyć w świecie. Papież Leon XIII w dekrecie Ecclesia Catholica z dnia 11 VIII 1889 roku nadał tym grupom status pobożnych stowarzyszeń[31]. Na ten dekret powołał się papież Pius XII w konstytucji apostolskiej Provida Mater Ecclesia z dnia 02 II 1947 roku, w której stwierdził, że "stowarzyszenia kapłanów lub świeckich, których członkowie w celu dążenia do doskonałości chrześcijańskiej i całkowitego oddania się apostolstwu składają profesję praktykowania w życiu świeckim rad ewangelicznych, dla wyraźnego odróżnienia od innych stowarzyszeń wiernych, otrzymują nazwę instytutów lub instytutów świeckich. Podlegają one normom prawnym niniejszej Konstytucji apostolskiej" (PME 13).

Papież potwierdził swoją decyzję w następnym dokumencie motu proprio Primo feliciter, w którym ustanowił dalsze normy prawne odnośnie do nowej formy życia konsekrowanego w świecie. "Stowarzyszenia kapłanów lub świeckich " czytamy " dążących do doskonałości chrześcijańskiej w świecie, które wydają się odpowiadać wymaganiom zawartym w konstytucji apostolskiej Provida Mater Ecclesia nie powinny i nie mogą pod żadnym pozorem nadal uważać się za zwykłe stowarzyszenia wiernych (kan. 684-725), lecz bezwzględnie się przekształcić w instytuty świeckie " ponieważ to odpowiada ich charakterowi i potrzebom" (PF 1).

Ze względu na ogólny charakter Konstytucji apostolskiej i Motu proprio dotyczących całości zagadnienia życia konsekrowanego zarówno osób świeckich, jak i duchownych w świecie, poza zakonem lub zgromadzeniem, wydaje się zrozumiałe, iż Papież nie wspomina już więcej bezpośrednio w tych dokumentach instytutów świeckich kapłańskich. Również i Ojcowie soborowi w sprawie instytutów świeckich kapłańskich wypowiedzieli się bardzo mało, mimo iż ta forma życia kapłanów zapisała się już na stałe w struktury prawne Kościoła. Wprost o tej formie życia kapłańskiego mówią tylko dwa dekrety Soboru Watykańskiego II: dekret o odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis (p. 11) i dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes (p. 40).

Dekret o odnowie życia zakonnego potwierdził dotychczasową naukę Kościoła, zawartą głównie w nauczaniu papieża Piusa XII. "Instytuty świeckie choć nie są instytutami zakonnymi, podejmują jednak prawdziwą i pełną profesję rad ewangelicznych w świecie, uznaną przez Kościół. Profesja ta konsekruje życie mężczyzn i niewiast, laików i duchownych przebywających w świecie. [...] Instytuty winny zachować swój właściwy i szczególny to znaczy świecki charakter, aby mogły w świecie i jakby od strony świata pełnić skutecznie i wszędzie apostolstwo, dla którego powstały [...] " temu wielkiemu zadaniu nie będą mogły sprostać, jeżeli członkowie ich nie zostaną starannie wykształceni i wyrobieni w sprawach Bożych i ludzkich, żeby naprawdę byli w świecie zaczynem do wzmocnienia i wzrostu Ciała Chrystusowego" (DZ 11). Natomiast w Dekrecie o działalności misyjnej Kościoła Ojcowie soborowi wzywają wszystkie instytuty do pełniejszego oddania się dziełu misyjnemu Kościoła. "Skoro zaś z natchnienia Ducha Świętego stale rozwijają się w Kościele coraz bardziej instytuty świeckie, stąd również ich działalność, pod kierownictwem biskupa, może być pod niejednym względem korzystna dla misji, jako znak całkowitego oddania się ewangelizacji świata" (DM 40).

W pozostałych wypowiedziach Soboru Watykańskiego II, jak na przykład: definicja świeckości (por. KK 31), analiza środków do świętości (por. KK 35 i 42), zaangażowanie świeckich w pracę apostolską (por. DA), wskazania dla życia kapłanów, zwłaszcza zachęta do życia wspólnego (por. DK 8) i ich formacji (por. DFK), czy wreszcie szczegółowa analiza współczesnego świata (por. KDK), można odnaleźć potwierdzenie, iż instytuty świeckie, w tym kapłańskie, dają jedną z liczących się odpowiedzi na wskazania Soboru odnośnie do sposobu realizacji różnorakich zadań stojących przed Kościołem i kapłanami we współczesnym świecie. Potwierdził to w przemówieniu na otwarcie międzynarodowego spotkania instytutów świeckich kard. Ildebrando Antoniutti w Rzymie dnia 20 IX 1970 roku, który wiele uwagi poświęcił kapłanom instytutowym [32]. Między innymi powiedział on: "Pozdrawiam również kapłanów, należących do instytutów świeckich, którzy w swoich diecezjach dają cenny wkład pracy duszpasterskiej, dopomagając do duchowego urobienia ludu Bożego przez swoją osobistą konsekrację i wielkoduszne poświęcenie, w całkowitej harmonii ze swymi biskupami, których są wiernymi i oddanymi współpracownikami" [33]. Pod koniec swego przemówienia Kardynał rozwiał wszelkie wątpliwości odnośnie do celu istnienia instytutów świeckich kapłańskich, potwierdził korzyści, jakie odnoszą tak sami członkowie, jak i cały Kościół, a nawet uznał, że "[...] byłoby więc rzeczą pożądaną, aby kapłani diecezjalni byli członkami instytutów czy stowarzyszeń, ażeby mogli jak najpełniej przeżywać Kapłaństwo Chrystusa i naśladować Jego cnoty"[34].

Naukę Soboru Watykańskiego II odnośnie do instytutów świeckich, rozwinęli w swoich wypowiedziach papieże: Paweł VI i Jan Paweł II. Temat ten podejmowali najczęściej z okazji międzynarodowych spotkań i kongresów, które począwszy od roku 1972 odbywały się co cztery lata. Kapłanom instytutowym, ich problemom związanym z życiem zgodnym ze świecką konsekracją, poświęcił papież Paweł VI najwięcej uwagi, zaznaczając, że obowiązuje ich także to nauczanie Stolicy Apostolskiej, które ma charakter norm albo wyjaśnień ogólnych w sprawach instytutów świeckich. Do najważniejszych kwestii kapłańskich poruszanych we wspomnianych przemówieniach należą: posłannictwo obecności w świecie i relacje pomiędzy biskupem a instytutem, świeckość kapłaństwa czy wreszcie doświadczenie życia według rad ewangelicznych, wnoszone także do prezbiterium diecezjalnego[35].

Szybki rozwój instytutów świeckich, z jednej strony, oraz rozwój teologii w związku z oficjalnym uznaniem nowej formy życia konsekrowanego w Kościele i wypowiedzi papieży, zwłaszcza Piusa XII, Pawła VI i Jana Pawła II z drugiej strony, pozwoliły na przygotowanie prac, w których dokonało się "[...] wyjaśnienie przy pomocy terminów prawa tego, co było już dostatecznie jasne w świadomości, w rzeczywistości przeżywanej i postępowaniu członków instytutów świeckich: ci są i pozostają świeckimi lub kapłanami świeckimi. Konsekracja nie zmienia ich stanowiska kanonicznego, ani formy ich życia"[36]. Dopiero Kodeks Prawa Kanonicznego, wydany 25 I 1983 roku, ostatecznie rozstrzygnął sporne kwestie prawne dotyczące możliwości konsekracji w świecie, bez konieczności przechodzenia w stan zakonny [37] (jak to dotychczas regulował Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku) i uznał istnienie instytutów świeckich (kan. 573-746)[38].

Armando Oberti zwrócił słusznie uwagę, że "Kodeks naprawił to, czego nie były zdolne odczytać wszystkie inne interpretacje" [39], umożliwiając od strony prawnej głębokie zakorzenienie w Kościele, które " jak nauczał Paweł VI " powinno być jednym z podstawowych rysów instytutów świeckich[40]. Instytuty świeckie wpisały się więc na trwałe w życie Kościoła i stanowią Jego żywą cząstkę w posoborowych przemianach. Przyznawał im tę rolę Paweł VI, kiedy mówił, że "instytuty świeckie biorą udział w planach odnowy, jaką II Sobór Watykański nakreślił Kościołowi"[41]. Przypomniał też o niej Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Christifideles laici o powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie dwadzieścia lat po Soborze Watykańskim II pisząc: "Warto w tym miejscu przypomnieć także doświadczenie duchowe, które dojrzało niedawno, wraz z rozkwitem różnych instytutów świeckich, które umożliwiają świeckim, a także kapłanom, podjęcie ewangelicznych rad ubóstwa, czystości i posłuszeństwa poprzez śluby i przyrzeczenia, przy pełnym zachowaniu ich świeckiego bądź duchownego stanu" (ChL 56).

Ogólnie na temat instytutów świeckich odczuwamy niedosyt opracowań w literaturze teologicznej w Polsce. Tę formę życia, zatwierdzoną w Kościele od niedawna, przybliżają nieliczne artykuły, rozrzucone po różnych czasopismach[42]. Próby prezentacji podjęło się "Ateneum Kapłańskie" w dwóch kolejnych numerach 459-460 z 1985 roku, a ostatnio tematykę tę przybliża nowa seria "Świeccy konsekrowani"[43]. Większość zawartych tam artykułów jest powtórzeniem kluczowych pozycji z "Ateneum Kapłańskiego" oraz z wydanej w Rzymie broszury zawierającej najważniejsze dokumenty papieskie odnośnie do tej formy życia[44]. W temacie instytutów świeckich kapłańskich zauważa się jeszcze większy brak opracowań, zwłaszcza gdy chodzi o próbę całościowego przybliżenia duchowości kapłana instytutowego[45]. Na temat instytutu kapłańskiego we wspomnianych wydawnictwach ukazały się jedynie dwa artykuły[46].

Rzecz jednak charakterystyczna, że choć duchowość kapłana diecezjalnego związanego z instytutem jest nieznana, to w refleksji teologicznej po Pastores dabo vobis poszukiwania na gruncie polskim dotyczące duchowości kapłana diecezjalnego, zmierzają w kierunku takiej formy życia duchowego, która jest bliska podstawowym założeniom duchowości kapłańskiej wynikającej z przynależności do instytutu świeckiego [47]. Warto też zauważyć, iż na tej samej drodze poszukiwań duchowości kapłana jut_ra znaleźli się ci autorzy, którzy odpowiadają za duchową formację do kapłaństwa w polskich wyższych seminariach duchownych[48]. Artykułu na temat instytutu świeckiego kapłańskiego zabrakło nie tylko w cytowanym zeszycie "Ateneum Kapłańskiego", omawiającym adhortację apostolską Pastores dabo vobis, lecz także w bogatym w artykuły na temat kapłaństwa i życia konsekrowanego programie duszpasterskim na rok 1994/95[49].

W refleksji nad adhortacją obecność instytutów świeckich kapłańskich pośród wielu wspólnot, ruchów i stowarzyszeń, zauważono tylko na VI Sympozjum księży rekolekcjonistów, ojców duchownych i spowiedników kapłańskich, zorganizowanym na Jasnej Górze w dniach 25-29 I 1993 roku [50].

Nadal więc wydaje się być aktualne słowo Redakcji "Ateneum Kapłańskiego", która w numerze poświęconym zagadnieniu świeckości konsekrowanej pisze: "[...] możemy dostrzec bardzo wyraźnie, że Kościół przywiązuje dziś wielką wagę do tej formy obecności", niestety, "[...] brak jednak szerszego zainteresowania tym problemem w literaturze teologiczno-pastoralnej"[51].

Sygnalizując temat duchowości kapłana żyjącego w instytucie świeckim, choć w minimalny sposób pragniemy wypełnić ten brak w teologicznej literaturze polskiej i tym samym być może przyczynić się do dalszych badań, zarówno w kierunku świeckości konsekrowanej, jak i w kierunku dalszego odkrywania duchowej sylwetki kapłana-duszpasterza trzeciego milenium i Nowej Ewangelizacji, o którego dopomina się Jan Paweł II. Ojciec Święty pisze: "Kościół czuje, że potrafi stawić czoło trudnościom i wyzwaniom nowej epoki historycznej i przygotować dziś i w przyszłości dobrze uformowanych kapłanów, którzy będą przekonanymi i gorliwymi sługami "nowej ewangelizacji", wiernie i wspaniałomyślnie służącymi Jezusowi Chrystusowi i ludziom" (PDV 10).

Instytuty świeckie na trwałe zapisały się już w życiu Kościoła. Oficjalnie i w sposób bardziej dostępny niż Kodeks Prawa Kanonicznego mówi o nich Katechizm Kościoła Katolickiego w numerach 928 i 929. Wiele miejsca kapłańskim instytutom świeckim poświęca także Jan Paweł II w najnowszej swojej adhortacji Vita consecrata poświęconej tajemnicy życia konsekrowanego w Kościele. Ojciec Święty uważa "kleryckie instytuty świeckie" za to miejsce teologiczne kapłana diecezjalnego, w którym zobowiązując się do praktyki rad ewangelicznych, kapłani oddają się nie tylko w sposób szczególny Chrystusowi, lecz przez bogactwo duchowe doświadczenia tej formy życia, mogą pełniej przeżywać "[...] specyficzną duchowość kapłańską, aby dzięki temu być pośród współbraci zaczynem komunii i apostolskiej gorliwości" (VC 10). W tym dokumencie Ojciec Święty jednoznacznie podkreśla iż "[...] powołanie do kapłaństwa oraz do życia konsekrowanego tworzą wspólnie głęboką i dynamiczną jedność", a w życiu kapłanów, którzy składają profesję rad ewangelicznych "sakrament święceń zyskuje szczególną płodność" (VC 30 i 33). Jan Paweł II przypomina, iż "[...] życie konsekrowane, które z natury swej nie jest ani laickie, ani kleryckie", ma dla poszczególnych osób, jak i dla całego Kościoła "[...] samoistną wartość, niezależną od posługi święceń" (VC 60). Ukazanie duchowości kapłana diecezjalnego związanego z instytutem świeckim kapłańskim stwarza więc nowe możliwości poszukiwań teologicznych, układania relacji Kościoła ze światem, oraz działalności apostolskiej, do czego zachęca również wspomniana adhortacja (VC 54. 78. 94. 97. 99), tym bardziej, że pozostałe najnowsze dokumenty Stolicy Świętej, a zwłaszcza Katechizm Kościoła Katolickiego czy Dyrektorium o Posłudze i Życiu Kapłanów (n. 57-67)[52], wyraźnie zachęcają do kontynuacji poszukiwań w tym kierunku, jakim jest radykalizm ewangeliczny [53].

Data wydania adhortacji Pastores dabo vobis zamyka pewien okres posoborowych poszukiwań odnośnie do kapłańskiej duchowości. Łącznie z wydanym nieco później Dyrektorium o Posłudze i Życiu Kapłanów stanowi on pewną syntezę, ale też otwiera jednocześnie jakby nowy rozdział poszukiwań, już w oparciu o wspomniane najnowsze wypowiedzi Kościoła. W ten sposób, w późniejszych badaniach, będzie można łatwiej dostrzec, na ile profetyczna duchowość instytutów świeckich kapłańskich odpowiada oczekiwaniom dotyczącym duchowości kapłana diecezjalnego, a zawartym w Pastores dabo vobis.

Ks. bp Józef Szamocki

 

Przypisy

[1] w: Z Chrystusem w świecie. Instytuty świeckie w 50-lecie "Provida Mater Ecclesia". Wypowiedzi Kościoła. Materiały z sympozjum, red. M. Chmielewski, W. Słomka, K. Stawecka, Lublin 1997, s. 250-262.

[2] Zob. J. Misiurek, Nauka Soboru Watykańskiego II o prezbiteracie, [w:] Kapłan pośród ludu kapłańskiego, red. W. Słomka i J. Misiurek, Lublin 1993, s. 75-86; J. Majkowski, Rozwojowość duchowości kapłańskiej, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 86, s. 332-344; W. Granat, Duch Chrystusowy zasada duchowości kapłańskiej, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 87, s. 13-26.

[3] Zob. S. Smoleński, Wprowadzenie do Dekretu o formacji kapłańskiej, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1967, s. 279-285.

[4] Zob. B. Przybylski, Wprowadzenie do Dekretu o posłudze i życiu kapłanów, [w:] tamże, s. 477-486.

[5] Zob. A. Swięcicki, Kapłan we wspólnocie ludzkiej, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 86, s. 358-368; J. Majkowski, Dojrzałość ludzka jako podstawa właściwej formacji duchowej kapłana, tamże, t. 87, s. 3-12.

[6] Zob. J. Stanisławski, Samotność w duchowym życiu kapłana, tamże, t. 86, s. 369-377.

[7] Zob. A. Jankowski, Kapłan otwarty na działanie Ducha Świętego, tamże, s. 389-403.

[8] Zob. K. Romaniuk, Przeżycia paschalne w duchowości kapłańskiej, tamże, s. 378-388; T. Fedorowicz, Radość z pełni duchowego życia kapłana "O prawdziwa radość paschalna", tamże, t. 87, s. 27-34.

[9] Zob. W. Słomka, Nawracanie się rysem duchowości kapłańskiej, tamże, t. 86, s. 345-357; S. Nawrocki, Asceza w duchowości kapłana, tamże, t. 87, s. 115-130.

[10] Zob. K. Hołda, Rady ewangeliczne w wewnętrznym życiu kapłana, tamże, s. 35-49.

[11] Zob. J. Korycki, Duchowa formacja kapłana w przygotowaniu seminaryjnym i samodzielnym życiu, tamże, s. 131-142.

[12] Zob. S. Schudy, Na etapie przemian, tamże, t. 86, s. 323-331; B. Przybylski, Historia teologii, duchowości i roli kapłaństwa w Polsce, tamże, s. 411-422.

[13] Zob. J. Misiurek, Kapłan " zagrożenie czy szansa", [w:] Kapłan pośród ludu kapłańskiego, dz. cyt., s. 43-56.

[14] Zob. J. Warzeszak, U podstaw gorliwości kapłańskiej, Warszawa 1989.

[15] Zob. M. Hollings, Living Priesthood, Essex 1977.

[16] Zob. B. Mokrzycki, Kapłan człowiekiem kontemplacji i czynu, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 87, s. 50-74; O. Filek, Ten, który się modli, tamże, s. 102-114.

[17] Zob. W. Słomka, Oblicza kapłańskiej miłości, [w:] Kapłan pośród ludu kapłańskiego, dz. cyt., s. 33-41; C. Kiesling, Celibacy, Prayer and Friendship, New York 1978; C. Gallagher, T. Vandenberg, The Celibacy Myth, Loving for Life, Middlegreen 1988.

[18] Zob. S. Nowak, Duch ewangelicznego wyrzeczenia w życiu kapłana, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 87, s. 75-87.

[19] Zob. A. Szafrański, Kapłańska droga świętości, [w:] Drogi świętości, red. W. Słomka, Lublin 1981, s. 103-112.

[20] Zob. S. Mojek, Kapłan Chrystusa " ojcem duchowym w posłudze Ludowi Bożemu, [w:] Kapłan pośród ludu kapłańskiego, dz. cyt., s. 99-107; S. Miecznikowski, Elementy ojcostwa duchowego w życiu wewnętrznym kapłana, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 87, s. 88-101.

[21] Zob. M. Chmielewski, M. Krzywicki, Doskonałość kapłańska w świetle teologii polskiej okresu międzywojennego, [w:]Kapłan pośród ludu kapłańskiego, dz. cyt., s. 109-131; J. Walkusz, Postawy kształtujące model kapłana pomorskiego od pierwszej wojny światowej do naszych czasów, [w:] tamże, s. 149-161.

[22] Zob. S. Urbański, Model duchowości kapłańskiej w pismach ks. Aleksandra Żychlińskiego i aktualność tego modelu w dobie dzisiejszej , [w:] tamże, s. 133-147; K. Majdański, Ks. Henryk Kaczorowski, "Ateneum Kapłańskie" 68(1976), t. 86, s. 404-410.

[23] Zob. Orędzie Ojców Synodu do Ludu Bożego, "L"Osservatore Romano" (wyd. polskie) 11(1990), nr 9, s. 15.

[24] Zob. E. Weron, Kapłańskie instytuty świeckie, [w:] Katolicyzm A-Z, red. Z. Pawlak, Poznań 1982, s. 180; J. Świnka pisze: "Instytuty świeckie kapłanów nie maja żadnych własnych celów. Jedynym ich celem jest " zarówno władz instytutu jak również członków " takie uformowanie związanych z nim kapłanów dla dobra Kościoła lokalnego i powszechnego, aby z nowego tytułu, z podwójnej więzi stanęli do służby w diecezji u boku swego Pasterza". " Kapłani w Instytutach Świeckich, [w:] Dla Boga i świata. Świeccy konsekrowani, red. L. Rutowska, I. Czarcinska, Kielce 1993, s. 151.

[25] Zob. E. Weron, Teologia życia wewnętrznego ludzi świeckich, Poznań 1980, s. 237.

[26] Zob. F. Bogdan, Prawo Zakonów, Instytutów świeckich i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Poznań 1988, s. 373; E. Weron, Teologia życia wewnętrznego..., dz. cyt., s. 234-236.

[27] Instytuty Świeckie w wypowiedziach Magisterium Kościoła , Rzym 1975, s. 10; zob. Dokument końcowy Międzynarodowego Kongresu Biskupów i innych odpowiedzialnych za powołania duchowne, Rzym, 10-16 maja 1981, Kraków 1984, n. 35, gdzie czytamy: "Charakter świecki, konsekracja i apostolstwo, to trzy podstawy na których opiera się życie członków instytutów świeckich".

[28] Zob. L. Montevecchi, S. di Casavecchia, Zwięzła historia instytutów świeckich, Kraków 1992, s. 6.

[29] Zob. J. Zbiciak, Świeckie życie konsekrowane, "Ateneum Kapłańskie" 77(1985),t. 105, s. 203.

[30] Tamże, s. 204.

[31] Por. Instytuty Świeckie w wypowiedziach Magisterium Kościoła, dz. cyt., s. 19.

[32] Zob. Kard. I. Antoniutti, Otwarcie Międzynarodowego Spotkania Instytutów Świeckich, niniejszy tom, s. 48-50.

[33] Tamże, s. 48.

[34] Tamże, s. 50.

[35] Zob. Paweł VI, List apostolski z okazji 25 rocznicy..., dz. cyt., tamże, s. 60-62 tenże, Do przełożonych generalnych..., dz. cyt., tamże, s. 67-68; Por. Jan Paweł II, Ewangelizacja a instytuty świeckie..., tamże, s. 133.

[36] A. Oberti, Instytuty Świeckie w Nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego, "Ateneum Kapłańskie" 77(1985), t. 105, s. 300.

[37] Zob. F. Bogdan, dz. cyt., s. 381.

[38] Nowy Kodeks, spośród 21 kanonów dotyczących instytutów świeckich (kan. 710-730), kanony poświęca bezpośrednio kapłanom w instytutach świeckich: kan. 711 " wyjaśnia, ze członek duchowny nie zmienia swojego stanu kanonicznego w ludzie Bożym; kan. 713 § 3 " określa normę apostolatu dla duchownych członków instytutów świeckich, poszerzając zadania o własne środowisko kapłańskie; kan. 715 § 1 i § 2 " mówi o ściślej przynależności kapłana do diecezji i zależności od biskupa diecezjalnego, także w wypadku odejścia z instytutu, gdyby dla dobra instytutu był on excardinatus, o czym dopowiada także kan. 727 § 2 oraz kan. 266 § 3, omawiający przypadek świeckiego członka instytutu, który zostaje inkardynowany do diecezji przez przyjęcie święceń diakonatu.

[39] A. Oberti, art. cyt., s. 304.

[40] Zob. Paweł VI, Z okazji 25 rocznicy..., dz. cyt., niniejszy tom, s. 62; tenże, Do przełożonych generalnych..., dz. cyt., tamże, s. 67-68.

[41] Paweł VI, Z okazji 25 rocznicy..., dz. cyt., tamże, s. 57.

[42] Zob. np. W. Mozolewski, Świeckość instytutów świeckich według A. Guiterreza, "Collectanea Theologica" 42(1972), f. 2, s. 136; C. Parzyszek, Świecki chrześcijanin w świecie, "Communio" 1(1981) nr 6, s. 28-43; E. Puzik, O sztuce stania się w naszym czasie świętym, Poznań 1988, s. 15-70, gdzie autor w pierwszym rozdziale omawia duchowość instytutów świeckich.

[43] Dla Boga i świata. Świeccy konsekrowani , dz. cyt.; W sercu świata. Świeccy konsekrowani, red. M. Piotrowicz, L. Rutowska, Kraków 1994.

[44] Święta Kongregacja do spraw Zakonów i Instytutów świeckich, Instytuty świeckie w wypowiedziach Magisterium Kościoła, Rzym 1975.

[45] Zob. F. Morlot, La secularité de l"instittut séculier des Pr"tres du Coeur de Jesus. [Dissertatio ad Lauream in Facultate Juris Canonici Pontificiae Universitatis Gregorianae], Troyes 1972, t. 1-2.

[46] Zob. C. Rocchetta, Kapłańskie instytuty świeckie oraz zagadnienia formacji w świetle duchowości kapłana diecezjalnego, [w:] Dla Boga i świata..., dz. cyt., s. 152-162; J. Świnka, Kapłani w Instytutach Świeckich, tamże, s. 150-151.

[47] Zob. P. Socha, Życie duchowe kapłana, "Ateneum Kapłańskie" 85(1993), t. 120, s. 223-237; Autor analizując Adhortację uważa sakrament chrztu św. i łaskę święceń kapłańskich, które doprowadzić maja do najpełniejszej jedności z Chrystusem Dobrym Pasterzem, za fundament życia duchowego kapłana. Z posługiwaniem duszpasterskim, a wiec z apostolatem, oraz z decyzja na życie radykalizmem ewangelicznym, wiąże on drogi kapłańskiego uświęcania, które maja tez " według autora " swoje korzenie w diecezjalności i misyjności kapłaństwa. Są to wiec typowe elementy duchowości kapłańskiej, które rozwijają kapłani związani z instytutem świeckim. W podobnym tonie utrzymane są wszystkie pozostałe artykuły umieszczone w tym numerze "Ateneum Kapłańskiego" (s. 201-278); Zob. zbiór artykułów wygłoszonych na sympozjum zorganizowanym z okazji wydania Pastores dabo vobis w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie dnia 12 XI 1992 roku, pt. "Pastores dabo vobis". Sympozjum. Posynodalna Adhortacja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła II o formacji kapłanów we współczesnym świecie , red. J. Machniak, Kraków 1994.

[48] Zob. Rady ewangeliczne w formacji kapłańskiej, red. J. Buxakowski, Pelplin 1992, oraz artykuły umieszczone w "Ateneum Kapłańskie" 85(1993), t. 120, s. 411-474.

[49] Zob. Komisja Episkopatu Polski Duszpasterstwa Ogólnego, Ewangelizacja w tajemnicy i misji Kościoła, red. E. Szczotok i A. Liskowacka, Katowice 1994, s. 69-250; M. Chmielewski, Duchowość życia konsekrowanego, [w:] Teologia duchowości katolickiej, red. W. Słomka i inni, Lublin 1993, s. 240-243 " w artykule na temat duchowości życia konsekrowanego zupełnie brak wzmianki o tej formie życia kapłańskiego.

[50] Zob. J. Świnka, Kapłańskie Instytuty Świeckie, "Dobry Pasterz" (1994), z. 14, s. 137-141.

[51] Od Redakcji , "Ateneum Kapłańskie" 77(1985), t. 105, s. 168.

[52] Warto zauważyć, że dokument ten w przeciwieństwie do Pastores dabo vobis, ani razu nie wymienia z nazwy instytutu świeckiego kapłańskiego.

[53] Zob. Katechizm Kościoła Katolickiego w pytaniach i odpowiedziach, tł. H. Witczyk, Kielce 1994, s. 84; Pod n. 286 czytamy: "Poza przykazaniami Nowe Prawo podaje również rady ewangeliczne. Chrystus zachęca uczniów do ich zachowywania, a tym samym do pomnażania świętości Kościoła".