Problematyka związana ze zjawiskiem instytutów świeckich w Kościele cieszy się obecnie dużą popularnością. Instytuty świeckie przez długi czas nie podlegały jednak powszechnemu prawu zakonnemu.
Formalnego uznania za jedną z form życia konsekrowanego doczekały się stosunkowo późno.
Stało się to na mocy konstytucji apostolskiej „Provida Mater Ecclesia”, wydanej przez papieża Piusa XII w dniu 2 lutego 1947 r. Wtedy to zostały zaliczone do tzw. stanów doskonałości. Szczegółowe przepisy zaś zostały określone w Motu Proprio „Primo feliciter” z 12 marca 1948 r. i instrukcji „Cum Sanctissimus” Kongregacji Zakonów z 19 marca 1948 r. Dopiero jednak Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r., zatwierdzony przez Jana Pawła II, uznał instytuty świeckie za równorzędne z zakonami i zgromadzeniami zakonnymi jako instytuty życia konsekrowanego.
Instytuty świeckie, jako nowa forma życia konsekrowanego, powstały z natchnienia Ducha Świętego, by odpowiedzieć zgodnie z opatrznościowym zamysłem na nowe potrzeby, jakie Kościół napotyka dziś w pełnieniu swej misji na świecie. Do istotnych cech życia konsekrowanego w instytutach świeckich należą konsekracja, świeckość i apostolat.
Członkowie instytutów świeckich zobowiązują się do zachowania rad ewangelicznych poprzez śluby lub „święte więzy”. Jest to zobowiązanie formalne, powodujące określone skutki prawne. To naśladowanie Chrystusa w profesji rad ewangelicznych, w dążeniu do świętości i uświęcaniu świata.
Świeckość stanowi bezsporny wśród kanonistów element istotny dla instytutów świeckich i ściśle łączy się z konsekracją. Racją bytu instytutów świeckich jest ich stałe pozostawanie w świecie. O świeckości wypowiadał się Sobór Watykański II, korzystając z nauki Piusa XII: same instytuty świeckie winny zachować swój właściwy i szczególny, to znaczy świecki charakter, aby mogły w świecie i jakby od strony świata pełnić skutecznie i wszędzie apostolstwo, dla którego powstały. Mają przenikać one duchem Ewangelii wszystkie ludzkie sytuacje w środowisku pracy, w życiu rodzinnym i zawodowym.
Członkowie instytutów świeckich powołani są także do apostolstwa, by w ten sposób realizować konsekrację. Typowe dla nich zaangażowanie apostolskie ukierunkowuje się ku formom wyraźnie ewangelicznym, takim jak: słuchanie, dialog, świadectwo, służba, a także w kierunkach bardziej spontanicznych, indywidualnych i zbiorowych, bądź w środowisku zawodowym, bądź kościelnym czy ogólnospołecznym. Nie powinno się oddzielać zaangażowania apostolskiego świeckich konsekrowanych od całkowitego oddania się Bogu. Naśladowanie Chrystusa przez rady ewangeliczne realizuje się dla świeckich konsekrowanych w ramach struktur świata i wyraża się w wymiarach tego świata.
Obok licznych instytutów żeńskich, mniejszej liczby instytutów laickich męskich, są również kleryckie instytuty świeckie, w których kapłani należący do prezbiterium diecezjalnego, oddają się w sposób szczególny Chrystusowi poprzez praktykę rad ewangelicznych, zgodnie z określonym charyzmatem. Obecnie w Kościele rzymskokatolickim istnieje ponad 190 instytutów świeckich.
W praktyce zaś pewną formę instytutów świeckich rozpoczął organizować w XIX w. bł. Honorat Koźmiński (1829-1916), kapucyn. Choć już początków tego rodzaju życia należy szukać u pierwszych chrześcijan, a także w średniowieczu powstawały wspólnoty świeckich katolików, całkowicie oddanych Bogu, żyjących w grupach lub indywidualnie, to jednak właśnie o. Honorat, poprzez założenie 26 zgromadzeń zakonnych, o trójczłonowej przynależności członków, swoją działalnością prekursorską wyprzedził o prawie sto lat historię.
Kim więc był o. Honorat Koźmiński, że dziś o nim coraz częściej się mówi i pisze oraz powstają coraz to nowsze opracowania na temat jego duchowości? Bł. Honorat Koźmiński urodził się 16 października 1829 r. w Białej Podlaskiej. Do Zakonu Kapucynów wstąpił w 1848 r., święcenia kapłańskie otrzymał w 1852 r. W najtrudniejszych czasach dla Kościoła i Narodu w XIX w. przez ofiarną pracę w konfesjonale, organizowanie zgromadzeń zakonnych w nowych formach i pisarstwo, wydatnie przyczynił się do podtrzymania wiary i polskości. Był uczulony na aktualne potrzeby społeczne. Zmarł w Nowym Mieście n. Pilicą 16 grudnia 1916 r. Ojciec Święty Jan Paweł II 16 października 1988 r., w 10-tą rocznicę swego pontyfikatu w Bazylice Św. Piotra ogłosił go Błogosławionym.
Ojciec Honorat Koźmiński chociaż nie założył osobiście żadnego instytutu świeckiego, to jednak z tej racji, że powołane przez niego zakony miały trójczłonową budowę (członkowie życia wspólnego, członkowie zjednoczeni i członkowie stowarzyszeni), istotnie jawi się jako prekursor tej formy życia konsekrowanego w Polsce, zatwierdzonej przez Piusa XII w 1947 r. (Konstytucja apostolska „Provida Mater Ecclesia”), w całym Kościele. Do dziś istnieje (założony przez bł. Honorata Koźmińskiego i Józefę Chudzyńską) instytut świecki Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego – Posłanniczek Maryi, który ewoluował ze statusu zgromadzenia zakonnego do instytutu świeckiego (1981 r.).
(opr. M. Figas)